Ο φόβος φυλάει το έρμα (του Giorgos Ser)

"Άμα δεν καθίσεις ήσυχος θα φωνάξω την κυρά Μαρίκα να έρθει να σε πάρει". Αν και την παραπάνω φράση την είχα ακούσει πολλές φορές κατά τη νηπιακή μου ηλικία από το στόμα της μάνας μου, ποτέ δεν είχα γνωρίσει την κυρία Μαρίκα. Η απάντηση είναι γιατί πολύ απλά η κυρία Μαρίκα δεν υπήρχε. Η κυρία Μαρίκα ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο το οποίο είχε επινοήσει η μάνα μου για να καθίσει ήσυχος ο γιός της ή για να φάει το φαί που δεν του άρεσε και υποθέτω για ένα σωρό άλλους λόγους. Ήταν ιδιοκτήτρια ενός ορφανοτροφείου και όπως θα καταλάβατε πρόθυμη να με "φιλοξενήσει" και εμένα σε αυτό αν δεν ήμουν υπάκουο παιδί! Παρόλο που δεν την είχα δει, είχα σχηματίσει την εικόνα της στο μυαλό μου. Μια κοντή, στρουμπουλή θείτσα με φουσκωτά μαλλιά (ξέρετε αυτά που τους τα φουσκώνουν στα κομμωτήρια λες και είναι μπαλόνι˙ κόμη που όπως θα έχετε παρατηρήσει παίρνει την πιο φουσκωτή της μορφή σε γάμους, βαφτίσια, κηδείες κτλ). Μάλιστα, για να γίνει η ύπαρξη της κυρίας Μαρίκας πιο πειστική επιστρατεύτηκε η αλλαγμένη φωνή μιας φίλης της μάνας μου, η οποία φωνή (υποθέτω σε κάποιο αποκορύφωμα ζωηράδας μου) με ενημέρωνε από το θυροτηλέφωνο ότι ήταν η κυρία Μαρίκα που ήρθε να με πάρει. Θυμάμαι επίσης μια φορά όταν ο φορτηγατζής πατέρας μου με είχε πάρει μαζί του, για να ξεφορτώσουμε δύο μπιλιάρδα που ο προορισμός τους ήταν ένα ορφανοτροφείο, μία κυρία (προφανώς υπεύθυνη του ορφανοτροφείου) να μας υποδεικνύει, προς τα που θα έπρεπε να κατευθυνθεί το φορτηγό για να ξεφορτωθούν τα μπιλιάρδα. Είδα στο πρόσωπο αυτής της κυρίας την κυρία Μαρίκα που είχε επινοήσει η μάνα μου. Φανταστείτε τον φόβο μου, που μου δημιούργησε η υπόνοια ότι πολύ πιθανό ο πατέρας μου να με είχε φέρει στο στόμα του λύκου. Ώπα!!! Μόλις είπα (ή καλύτερα έγραψα) την μαγική λέξη: ΦΟΒΟΣ!

Είναι προφανές ότι η μάνα μου χρησιμοποιούσε το συναίσθημα του φόβου που μου δημιουργούσε η κυρία Μαρίκα για να ελέγξει την συμπεριφορά μου. Για να με κάνει να φάω, για να σταματήσω να τσακώνομαι με την αδερφή μου, για να ...., για να....., για να....! Ουσιαστικά χρησιμοποιούσε εν αγνοία της, αρκετά επιτυχημένα τον ορισμό του φόβου τον οποίο και σας παραθέτω. Ο φόβος είναι ένα βασικό συναίσθημα του ανθρώπου που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός πραγματικού ή πλασματικού κινδύνου ή απειλής. Για να μην υπάρχει μάλιστα πιθανότητα να αγνοήσω την απειλή της μεταφοράς μου στο ορφανοτροφείο, φρόντισε να κάνει πιο έντονο το συναίσθημα του φόβου επιστρατεύοντας την φίλη της. Όσο πιο πολύ φοβόμουν τόσο πιο εύκολα θα μπορούσε να κατευθύνει τη συμπεριφορά μου! Αυτή η παραγωγή φόβου από τη μάνα μου είχε "καλό" σκοπό (βέβαια μην ξεχνάτε ότι ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα) και ευτυχώς δεν φαίνεται να άφησε κάποιο κουσούρι στην διάπλαση του χαρακτήρα μου, παρόλο που υπάρχουν πάμπολλα παραδείγματα ανθρώπων που η επαναλαμβανόμενη παραγωγή φόβου κατά την νηπιακή και παιδική τους ηλικία από το οικογενειακό τους περιβάλλον, είχε ως αποτέλεσμα την μετατροπή των φόβων σε φοβίες και κατά συνέπεια την δημιουργία φοβικών ανθρώπων.

Ο φόβος δεν είναι αναγκαστικά "κακό" συναίσθημα. Ο φόβος που δημιουργεί για παράδειγμα ο επίδοξος βιαστής στο θύμα του είναι αυτός που κινητοποιεί αστραπιαία το θύμα ώστε να ουρλιάξει, να επιτεθεί, να κινηθεί γρήγορα κτλ. Τα ερεθίσματα του φόβου ενεργοποιούν μια περιοχή του εγκεφάλου που λέγεται αμυγδαλή. Τα ερεθίσματα αυτά σύμφωνα με τους επιστήμονες φτάνουν πιο γρήγορα στην αμυγδαλή απ' ότι στον φλοιό του εγκεφάλου, στον οποίο γίνονται οι λογικές επεξεργασίες. Αυτό εξηγεί το γιατί είμαστε ικανοί να αντιδράσουμε σχεδόν αστραπιαία στον κίνδυνο, προτού προλάβουμε να σκεφτούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει.

Από την άλλη, η αντιμετώπισή ενός πλασματικού φόβου σαν αυτόν που μου καλλιέργησε η μάνα μου με την κυρία Μαρίκα, απαιτεί την λογική επεξεργασία των ερεθισμάτων ώστε να ξεπεραστεί. Πολλές φορές όμως οι άνθρωποι λόγω διαφόρων παραγόντων (ελλιπής πληροφόρηση, έλλειψη προηγούμενων εμπειριών, αδυναμία συγκέντρωσης, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, έλλειψη κριτικής σκέψης κτλ) αδυνατούν να αποβάλουν τον φόβο τους  (στην περίπτωση μου, η λογική ενός νηπίου δεν ήταν αρκετή ώστε να αμφισβητήσει την ύπαρξη της κυρίας Μαρίκας). Αυτή ακριβώς η αδυναμία έχει εκμεταλλευτεί, έχει χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται πάμπολλες φορές από ανθρώπους για να υποτάξουν και να κατευθύνουν τους συνανθρώπους τους.

Στην εκπομπή του Κώστα Βαξεβάνη με τίτλο "Ο φόβος του φόβου" (της οποίας κομμάτια έχω "κλέψει" σε μεγάλο βαθμό για να γράψω αυτό το κείμενο), ο ίδιος ο δημοσιογράφος αναφέρει: "Ο φόβος υπήρξε ιστορικά το τηλεκοντρόλ των ανθρώπων. Μέσα από τον φόβο θρησκείες, πολιτικές και συμφέροντα χειρίστηκαν τους ανθρώπους." Από τον 20ο αιώνα και μετά η πολιτική έχει χρησιμοποιήσει τον φόβο για να κατευθύνει τις μάζες με αρκετά επιδέξιο τρόπο. Δεν είναι τυχαίο ότι στα επιτελεία των πολιτικών κομμάτων θα συναντήσει κανείς έγκριτους κοινωνιολόγους και ψυχολόγους τις υποδείξεις των οποίων συμβουλεύονται οι πολιτικοί για την χάραξη της πολιτικής. "Η προπαγάνδα μέσω της καλλιέργειας φόβου έχει ξεκινήσει από τις κοινωνίες της Αμερικής, έχει μεταφερθεί στην Ρωσία και υπάρχουν πολλά Ευρωπαϊκά παραδείγματα" αναφέρει ένας κοινωνιολόγος που μιλάει στη συγκεκριμένη εκπομπή. Η Αμερικανική κυβέρνηση, μετά την επίθεση στους δίδυμους πύργους την 11η Σεπτεμβρίου του 2001, χρησιμοποίησε τον φόβο των πολιτών προς την τρομοκρατία ώστε να γίνει αποδεκτή, δικαιολογημένη και ανεκτή από τους Αμερικάνους πολίτες, η μετέπειτα πολιτική που ακολούθησε στο όνομα της πάταξης της τρομοκρατίας. Η εν λόγω πολιτική περιελάμβανε την ψήφιση μιας σειράς νόμων που δίνουν την δυνατότητα στις αστυνομικές αρχές να επεμβαίνουν με μεγαλύτερη άνεση στην ζωή των πολιτών. Αποκορύφωμα της εκμετάλλευσης του φόβου των Αμερικάνων πολιτών από την κυβέρνηση του George Bush ήταν ο πόλεμος προς το Ιράκ ο οποίος έγινε με την ανοχή (και σε πολλές περιπτώσεις με την υποστήριξη) της Αμερικανικής κοινής γνώμης, αφού παρουσιάστηκε ως πόλεμος ενάντια της τρομοκρατίας. Σύμμαχος στην εκστρατεία φόβου που εξαπέλυσε η κυβέρνηση προς τους πολίτες της, αλλά και τους πολίτες όλου του κόσμου ήταν τα ΜΜΕ. Λέξεις και φράσεις που προκαλούν φόβο όπως: τρομοκρατία και τρομοκρατική απειλή επαναλαμβάνονταν συνεχώς στα ΜΜΕ όλου του κόσμου. Ουσιαστικά ενέτειναν το συναίσθημα του φόβου που φρόντισε να παράγει η κυβέρνηση με αποτέλεσμα την διάδοση του και την ευκολότερη χειραγώγηση της μάζας.

Λαμπρό παράδειγμα παραγωγής πολιτικού φόβου, αποτελεί η περίοδος που διανύουμε αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα και που έχει την αφετηρία της, στην 23η Απριλίου του 2010 όταν ο τότε πρωθυπουργός στο Καστελόριζο "γέννησε" ουσιαστικά το δίλλημα μνημόνιο ή χρεοκοπία στο οποίο ανακοίνωσε ότι η κυβέρνηση του είχε επιλέξει το μνημόνιο. Στο άκουσμα των λέξεων μνημόνιο και χρεοκοπία ο Έλληνας πολίτης φοβήθηκε. Τι φοβήθηκε; Φοβήθηκε το άγνωστο, γιατί το μνημόνιο και η χρεοκοπία ήταν δύο καταστάσεις άγνωστες για αυτόν μέχρι εκείνη τη στιγμή. Φοβήθηκε ότι η ζωή του θα πάψει να είναι όπως ήταν μέχρι τότε και θα χάσει αυτά που μέχρι τότε απολάμβανε. Ο στόχος για την  τότε κυβέρνηση ήταν να πείσει ότι ο φόβος να χρεοκοπήσει η χώρα ήταν ένας φόβος πραγματικός και όχι πλασματικός, αλλά και να προκαλέσει όσο το δυνατό μεγαλύτερο φόβο για την χρεοκοπία, ελαχιστοποιώντας παράλληλα το φόβο που προκάλεσε το μνημόνιο, ώστε να δικαιολογήσει στο μυαλό των πολιτών ευκολότερα την απόφασή της να επιλέξει το μνημόνιο. Με άλλα λόγια προσπάθησε μέσω του φόβου της χρεοκοπίας να πείσει τους πολίτες ότι ο δρόμος που επέλεξε ήταν ο σωστός. Αυτό επιχείρησε να επιτύχει μέσω  διαφόρων τρόπων που χρησιμοποίησε το πολιτικό σύστημα και τα ΜΜΕ, όπως ομιλίες ή συνεντεύξεις για το τι θα συμβεί σε περίπτωση χρεοκοπίας (αδυναμία πληρωμής συντάξεων και μισθών, αδυναμία προμήθειας πετρελαίου και φαρμάκων κτλ) και της αναπαραγωγής εικόνων από χώρες όπως η Αργεντινή που είχαν χρεοκοπήσει στο παρελθόν. Για το σκοπό αυτό επιστρατεύτηκαν λέξεις και φράσεις όπως: θα έρθει τεράστια φτώχεια, ανεξέλεγκτη χρεοκοπία, θα γίνουμε Αργεντινή, σκηνές τρόμου, άδεια ράφια, κατάρρευση αγορών, άτακτη χρεοκοπία, κοινωνική καταστροφή, ανεξέλεγκτο οικονομικό χάος, εξαθλίωση... Ο ιστορικός Πέτρος Στανγκανέλλης αναφέρει "Το κράτος είναι υποχρεωμένο για να διατηρήσει την κοινωνική συνοχή να παράγει συνεχώς φόβους, να προκαλεί δηλαδή φόβους ώστε να παραμένει συνεκτική μια κοινωνία και από την άλλη μεριά η κοινωνία να χρειάζεται το κράτος ως προστάτη για αυτούς τους ίδιους τους φόβους". Ο φόβος της χρεοκοπίας που προανέφερα διατηρήθηκε όλη αυτή την περίοδο ενώ η εκάστοτε κυβέρνηση φρόντιζε να τον εντείνει κάθε φορά που αμφισβητούνταν η πολιτική που ακολουθούσε και κάθε φορά που έπρεπε να ψηφιστεί ένα νέο πακέτο μέτρων. Μάλιστα, οι ηγεσίες των κομμάτων που απάρτιζαν την κυβέρνηση φρόντιζαν εκτός από τον φόβο που αποδέκτης του ήταν ο ελληνικός λαός, να παράγουν φόβο και προς τους βουλευτές τους, απειλώντας τους με διαγραφή σε περίπτωση που δεν στήριζαν την πολιτική που επέβαλλε το μνημόνιο (σε αυτή την περίπτωση ενδεικτική του φόβου που δημιουργείτο είναι η φράση "Όποιος φεύγει από το μαντρί τον τρώει ο λύκος"). 

Στις προεκλογικές περιόδους των εκλογών της 6ης Μαΐου και των εκλογών της 17ης Ιουνίου το κόμμα που απέσπασε τις περισσότερες ψήφους χρησιμοποίησε προεκλογικά τον φόβο της επιστροφής στο εθνικό νόμισμα. Ευρώ ή δραχμή ήταν το μεγάλο δίλλημα, όπου ο φόβος της επιστροφής στη δραχμή συνδέθηκε με τον φόβο της χρεωκοπίας. Ο φόβος της χρεοκοπίας είχε ήδη καλλιεργηθεί όπως προανέφερα από τους πρώτους κιόλας μήνες που προσέφυγε η Ελλάδα στον μηχανισμό στήριξης. Το θέμα ήταν να πείσει το κόμμα που τελικά κέρδισε τις εκλογές της 17ης Ιουνίου τον ψηφοφόρο, ότι ο φόβος της επιστροφής σε ένα εθνικό νόμισμα και άρα της χρεοκοπίας, είναι υπαρκτός αν ψηφίσει το αντίπαλο πολιτικό κόμμα που διεκδικούσε την εξουσία. Έτσι δημιούργησε τον φόβο πως ακύρωση του μνημονίου (βασική θέση του σημερινού αντιπολιτευτικού κόμματος κατά την προεκλογική περίοδο) θα οδηγούσε στον φόβο της επιστροφής στην δραχμή και άρα στον φόβο της χρεοκοπίας. Δημιούργησε δηλαδή μία σειρά φόβων ώστε να αποσπάσει την ψήφο του Έλληνα. Σύμμαχο στο παραπάνω εγχείρημα είχε πολλά από τα ΜΜΕ της χώρας, αλλά και ένα μεγάλο μέρος του ευρωπαϊκού πολιτικού συστήματος που μέσω δηλώσεων προς εγχώρια και μη ΜΜΕ, καλλιεργούσαν τον φόβο πως η μη τήρηση των όρων του μνημονίου θα οδηγήσει στην χρεοκοπία της χώρας. Μάλιστα το συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα  χρησιμοποίησε διαφημιστικά μηνύματα που βασίστηκαν εξ' ολοκλήρου στον φόβο. Η υποστολή της Ελληνικής σημαίας ανάμεσα σε όλες τις υπόλοιπες σημαίες των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης που κυμάτιζαν υπερήφανες στους ιστούς τους, είχε ως απώτερο σκοπό την δημιουργία φόβου σχετικά με το άγνωστο που απορρέει από την αποχώρηση της χώρας από την νομισματική ένωση. Το κοριτσάκι που ρώταγε τον δάσκαλο της για το τι νόμισμα έχει η Ελλάδα δημιούργησε το φόβο του τι μας περιμένει άμα γυρίσουμε στην δραχμή. Και όχι μόνο του τι περιμένει εμάς, αλλά τι περιμένει και τα παιδιά μας, πράγμα που εντείνει περισσότερο τον φόβο που αισθάνεται ο γονέας (καθόλου τυχαία λοιπόν η χρησιμοποίηση παιδιών στη συγκεκριμένη διαφήμιση).

Αλλά και η αντίπερα όχθη χρησιμοποίησε παρόμοιο φόβο. Χρησιμοποίησε τον φόβο πως η πολιτική που θα ακολουθήσει το αντίπαλο κόμμα θα είναι ίδια με αυτή που ακολουθήθηκε τα δύο τελευταία χρόνια. Έτσι δημιούργησε τον φόβο ότι ο πολίτης θα γίνει ακόμα φτωχότερος και περισσότερο δυστυχισμένος. Για να εντείνει μάλιστα τον φόβο του επικαλέστηκε τις εμπειρίες του, από τα δύο τελευταία χρόνια θυμίζοντας του πόσο δραματικά έχει αλλάξει η ζωή του από την ασκούμενη οικονομική πολιτική.

Προσωπική μου άποψη είναι ότι στις εκλογές της 17ης Ιουνίου, ουσιαστικά ο μέσος πολίτης είχε να επιλέξει μεταξύ δύο φόβων. Ο ένας φόβος ήταν ότι η πολιτική που ασκήθηκε τα τελευταία δύο χρόνια ότι θα συνεχιστεί και άρα θα τον εξαθλιώσει περισσότερο και ο άλλος φόβος ήταν ο φόβος του άγνωστου που θα τον οδηγούσε σε άγνωστα μονοπάτια που μπορεί να ήταν πολύ πιο δύσβατα από αυτά που έχει διαβεί μέχρι τώρα.

Προσέξτε! Δεν κρίνω αν οι παραπάνω φόβοι (ή ποιοι από τους παραπάνω φόβους) είναι πλασματικοί ή αν είναι όντως υπαρκτοί. Αυτό κλίθηκαν να το κρίνουν οι Έλληνες πολίτες και το κρίνουν συνεχώς. Εύχομαι όμως να προχώρησαν στην παραπάνω κρίση γιατί όποιος δεν το έκανε απλά  έμεινε έρμαιο των φόβων του. Και λέω εύχομαι γιατί αυτός που μένει στον φόβο του είναι ανήμπορος να αντιδράσει, απλώς θα αποδεχτεί απερίσκεπτα μια πρόταση που θα θεωρήσει ότι θα τον βγάλει από τον φόβο του.

Ας μην είμαστε ουτοπιστές, η πολιτική δεν θα σταματήσει να παράγει φόβο όσο βλέπει ότι τρέφεται από αυτόν. Όσο δηλαδή αντιλαμβάνεται ότι το σύνολο της μάζας στην οποία απευθύνεται είναι διατεθειμένο να υποκύπτει ξανά και ξανά στις εκστρατείες φόβου τόσο θα τον χρησιμοποιεί ως πύλη εισόδου στον ανθρώπινο εγκέφαλο, ώστε να ελέγχει και να καθορίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Το στοίχημα είναι οι αποδέκτες αυτής της πολιτικής φόβου να έχουν τη μόρφωση, την κριτική σκέψη, το ανοιχτό μυαλό, την όρεξη να φιλτράρουν αυτό το φόβο ώστε να τον αξιολογούν και να μην τον καταπίνουν αμάσητο. Να έχουν δηλαδή τη δύναμη να αναρωτηθούν: Τι στα σκατά είναι αυτό που φοβάμαι πραγματικά;;; Γιατί διαφορετικά θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι μας διαφοροποιεί από τις μαϊμούδες του παρακάτω βίντεο.

Μπορείτε επίσης να δείτε και ολόκληρη την εκπομπή του Κ.Βαξεβάνη πατώντας εδώ

ευχαριστώ τον Γιώργο για το κείμενό του.